CÓ LẠM PHÁT HAY KHÔNG?

Nguyễn-Xuân Nghĩa

"Kinh Tế Cũng Là Chính Trị"

Từ Kỹ Thuật Thống Kê Đến Tiền Già....

 Bài này không viết về lạm phát tại Việt Nam nên nhà mạng của nhà nước Hà Nội khỏi mất công chặn phá. Xin cứ đọc thoải mái....

Hôm Thứ Sáu 15 vừa qua, Bộ Lao động Hoa Kỳ công bố thống kê về Chỉ số Giá tiêu dùng trong Tháng Hai: bất ngờ tăng 0,7%, cao hơn dự báo và cao nhất kể từ năm 2009 là khi kinh tế bị suy trầm. Nhưng nếu khỏi tính giá lương thực và năng lượng xăng dầu thì chỉ số CPI chỉ tăng 0,2%. Nhớ lại chuyện giá xăng còn quá cao, báo chí bèn kết luận rằng CPI lên 0,7%  vì xăng, chứ vật giá nói chung vẫn ổn định, trung bình tăng có 2,0% trong 12 tháng qua. Hoặc 2% một năm từ bốn năm qua. Độc giả tò mò có thể tìm đọc báo cáo này trên mạng www.bls.gov, nhưng nên thủ sẵn vài viên thuốc nhức đầu vì 35 trang khó nhá.

Báo chí tiêu thụ thống kê kinh tế cho thiên hạ đọc mà đôi khi không hiểu. Dù có hiểu thì làm sao giải thích tường tận trong bản tin có mấy trăm chữ? Vì vậy, Người Việt mới có cột mục này!

Rời thế giới trừu tượng của thống kê mà ra chợ, ta đều thấy vật giá đắt đỏ hơn. Người viết nghe nhiều chủ tiệm quen biết than phiền vì sao giá  tăng so với trước đây mà báo chí cứ tô hồng vậy? Hộp phấn mực toner cho cái máy in HP của mình thì quả đắt hơn chừng 15% so với năm ngoái. Nếu giá không tăng nhiều thì lượng lại giảm, một hình thức tăng giá kín đáo hơn.

Vì vậy, từ chuyện đời thường lên tới tháp ngà của kinh tế học, ta tự hỏi là vì sao vật giá gia tăng tại Hoa Kỳ mà thống kê vẫn khẳng định rằng chỉ số giá cả không tăng? Có gì trục trặc không? 

Trong 1.500 chữ - giấy mực vốn đắt! - bài này nói về sự trục trặc ấy. Mà dẫn qua hướng khác vì kinh tế cũng là chính trị: thống kê là nghệ thuật xào nấu chuyện bếp núc của chúng ta.

Bộ Lao động có một Văn phòng Thống kê Bureau of Labor Statistics thường khảo sát rồi công bố nhiều kết quả làm cơ sở cho các quyết định kinh tế của nhà nước và thị trường, trong đó có chỉ số về đủ loại vật giá. Đáng chú ý nhất là giá tiêu dùng CPI, thước đo của lạm phát.

Ban đầu, chỉ số CPI là phí tổn của một giỏ hàng tiêu biểu gọi tắt là COGI (Cost of Goods Index). Sau đó, Quốc hội đòi chỉ số CPI phải phản ảnh phí tổn thật của người dân để duy trì mức sống, gọi tắt là Cost of Living Index, COLI. Rồi Văn phòng Thống kê còn điều chỉnh nhiều lần từ 35 năm nay để tìm ra con số họ nghĩ là khách quan nhất về giá cả.

Một cách điều chỉnh là theo dõi sự thay đổi trong giỏ hàng tiêu biểu. Thí dụ dễ hiểu là nếu món này quá đắt thì người dân tìm loại hàng "điền thế" rẻ hơn. Dưới bếp thì thay thịt bò quá đắt bằng thịt heo thịt gà và kiếm loại rau xào rẻ hơn. Ở nhà trên, hộp phấn mực do hãng HP sản xuất mà quá đắt thì có thể thay hàng din bằng hàng dỏm, vẫn tạm xài được mà rẻ hơn....

Chuyện "rẻ hơn" như vậy cũng có nghĩa là chỉ số CPI như được công bố định kỳ có thể đưa ra một thước đo thấp hơn về mức lạm phát. Điều ấy mới giải thích thắc mắc của bà đi chợ trước sự cả tin của ông chồng đang xào tin về CPI cho báo chí: Ngoài chợ thì hàng lên giá, trên báo thì lạm phát từ đầu năm 2009 chỉ tăng trung bình có 2%! Hãy nói về thực hư.

Nếu theo dõi tình hình giá thương phẩm (commodities) là nguyên nhiên vật liệu và đủ loại nông sản, từ xăng dầu, đồng thiếc đến ngô bắp, cà phê, nước cam, v.v... ta thấy tăng 38% trong bốn năm, trung bình là 8,6% một năm. Giá xăng từ 2,6 đồng một ga lông thì nay là ba đồng bảy, tăng hơn 40%, quy ra từng năm thì tăng 9%. Thuế suất các loại, từ liên bang đến tiểu bang và địa phương thì tăng 35%, trung bình 7,8% một năm. Xin miễn nói về loại thương phẩm đặc biệt khác là.... vàng, từ 930 đồng đã lên tới 1.600 và tăng 70% trong bốn năm, 14% một năm!

Ngần ấy chi tiết cho thấy hình như mức lạm phát thật có thể cao hơn con số biểu kiến. Mà chuyện nâng hay hạ cái thước đo không là tính toán hay lý luận xa vời ở trên trời vì trực tiếp liên quan đến cả triệu quyết định về đầu tư của thị trường và về ngân sách của chính trường.

Cụ thể thì trên thị trường, chỉ số CPI là nền móng tính ra phân lời trái phiếu cho vay hay kỳ vọng về đầu tư cổ phiếu và nếu lạm phát tăng thì lãi suất đi vay sẽ tăng, bội chi ngân sách cũng vậy vì nhà nước phải trả tiền lời đi vay. Trong chính trường, CPI là cơ sở tính toán mức thanh toán của quỹ An sinh Xã hội gọi là COLA (Cost of Living Adjustment) và việc xác định căn bản tính thuế lợi tức để quy ra nguồn thu về thuế khóa hay mức bội chi của ngân sách.

Bây giờ, kinh tế mới thật sự là chính trị khi bội chi ngân sách quá nặng và khiếm hụt của quỹ An sinh quá lớn đang khiến người ta tranh luận về việc lại điều chỉnh thước đo. Chỉ vì từ nửa thế kỷ nay, nhiều kinh tế gia lại cho rằng chỉ số CPI thật ra cao hơn lạm phát và cần điều chỉnh nữa mới sát với thực tế!

Tức là chỉ số CPI nằm giữa lằn đạn của cả hai phía: phải nâng cho cao hơn hay giảm cho thấp hơn.

Số là trong trận đấu hiện nay về ngân sách liên bang bị bội chi quá nặng và cần giảm chi, tăng thuế hoặc cả hai, người ta đang nói đến một khái niệm là "Chained CPI" mà cột báo này xin gượng dịch là "ràng giá vào thực tế" cho dễ hiểu. Đó là tính lại về thành phần của giỏ hàng tiêu biểu để điều chỉnh theo nguyên tắc điền thế đã nói ở trên: không bò thì gà cho rẻ hơn. Phải sửa tỷ trọng của các mặt hàng và tính ra hệ số gia trọng cho xác thực hơn.

Từ năm 1996 đến nay đã có nhiều cơ quan tư vấn lưỡng đảng hay trung tâm nghiên cứu độc lập đề nghị như vậy và Cục Thống kê Bộ Lao động có điều chỉnh theo hướng đó - mà chưa đủ.

Bây giờ nếu chỉ số CPI được tính lại cho thấp hơn thì phần phúc lợi phải thanh toán cho người già và nguồn thu về thuế có thể hạ bội chi khoảng 300 tỷ đô la trong 10 năm tới mà khỏi sờ mó gì vào quỹ Social Security hay luật thuế khóa.

Ban biên tập của tờ Washington Post, nhiều kinh tế gia và ủy ban lưỡng đảng vận động cách sửa sai này và Chính quyền Barack đang thiên về giải pháp êm dịu đó. Nhưng lại bị Hiệp hội những người Mỹ về hưu AARP chống đối vì việc điều chỉnh sẽ đánh sụt phúc lợi cho người cao niên.

Cho nên, khi nghe nói về chỉ số CPI hay về chuyện niềng giá tiêu dùng vào cái gì khác thì ta nên biết rằng đấy là chuyện áo cơm của đời sống. Và chỉ có trí tuệ của chính khách mới có thể diễn giải rằng việc hãm đà gia tăng phúc lợi xã hội là một biện pháp giảm chi! Kết luận ở đây là nếu phúc lợi không giảm thì thuế sẽ tăng. Thực tế thì người ta sẽ gặp cả hai. Vì nhà nước khó duy trì được chế độ bao cấp hiện nay nên có thể xào nấu thống kê để che giấu việc đó. 

Nền dân chủ quả là nhiêu khê vì dân biết canh nên nhà nước phải khéo lách, và bề nào cũng bị trách cứ. Nhà nước Hà Nội thì chưa đi tới trình độ ảo diệu đó. Nên mới chơi trò phũ!