VỖ TAY. PHẠM THỊ HOÀI

Tháng 7 19, 2012
Phạm Thị Hoài

Các nhà sành điệu văn hóa của chúng ta lại vừa được dịp thót tim và nhăn mặt. Giới thượng khách ở thủ đô một lần nữa chứng tỏ xuất xứ bán khai của mình khi đến dự ba buổi biểu diễn của dàn nhạc giao hưởng Berliner Symphoniker cuối tuần vừa rồi ở Nhà hát lớn Hà Nội. Họ vỗ tay rầm rầm giữa các chương của một bản giao hưởng. Họ huýt sáo và vỗ tay theo nhạc. Chỉ thiếu điều nhảy lên sân khấu tặng hoa và chụp hình. Trời ơi! Đã nói mãi rồi. Biết bao giờ văn hóa ứng xử và văn hóa nói chung của chúng ta mới khá lên được, một lần nữa chúng ta nghe than phiền.
Tôi không thấy việc vỗ tay hay không vỗ tay giữa một tác phẩm nhạc thính phòng đáng mang sứ mệnh câu hỏi của Hamlet cho một nền văn hóa, hay cho diện mạo của một xã hội. Tôi còn không coi việc am hiểu nhạc cổ điển phương Tây là điều bắt buộc để có một tầm vóc văn hóa đáng ao ước. Cả hai nhà văn gối đầu giường của tôi, Kafka và Nabokov, đều ít nhiều bỏ âm nhạc ra ngoài trường quan tâm của họ. Lần duy nhất Kafka nhắc đến âm nhạc, và không hẳn là tích cực, là trong “Josephine, nữ ca sĩ hay Dân chuột“, còn Nabokov thì liệt kê âm nhạc, nhất là âm nhạc làm nền cho những cuộc trò chuyện uyên bác, vào danh mục những thứ ông ghét cay ghét đắng.


Ngay cả ở phương Tây, vỗ tay sành điệu cũng không hoàn toàn là chuyện đơn giản và mỗi nước một trường phái. Ở Đức, từ vài thập kỉ gần đây công chúng nói chung đã coi việc không vỗ tay giữa các chương của một tác phẩm nhạc cổ điển là kỉ luật sắt, giống như không vượt đèn đỏ khi tham gia giao thông. Tai nạn trên đường phố ngày càng giảm, tai nạn trong phòng hòa nhạc cũng vậy, song điều đó chẳng liên quan gì đến trình độ thưởng ngoạn thứ âm nhạc được xếp vào hàng cao cấp này. Thay vì vỗ tay phạm luật văn minh, bây giờ ở khoảng giữa hai chương nhạc là những tràng tiếng ho (đôi khi tôi có cảm tưởng phòng hòa nhạc là điểm hẹn cho một flash mob của những người đang hay sắp bị cảm cúm), tiếng hỉ mũi, tiếng hắng giọng, tiếng lật tờ chương trình sột soạt, tiếng cựa ghế và đổi chân cho đỡ mỏi… Chẳng lẽ những tiếng động được nền văn minh cho phép đó đỡ làm các nghệ sĩ trên sân khấu phân tâm hơn, đỡ hủy hoại tính tổng thể của tác phẩm hơn? Tôi nghe nói ở New York có một nền văn minh khác. Ở Ý cũng thế. Công chúng nhạc thính phòng ở đó còn có thể hiên ngang vượt đèn đỏ.
Trở lại với dàn nhạc Berliner Symphoniker[1] ở Hà Nội, tôi thậm chí tin rằng họ thích thú với phản ứng khác hẳn người Đức của người Việt, họ biết mình đang giao lưu văn hóa ở bình diện nào[2]. Văn hóa ứng xử của giới VIP hay giới VUP[3] Việt Nam trong phòng hòa nhạc không có gì đáng để tuyệt vọng. Cứ đặt công chúng Hà Nội trước một tác phẩm như Thirteen Harmonies của John Cage, tôi đảm bảo là sẽ không có ai vỗ tay chen vào bất cứ khoảng trống nào ở đó. Tất cả sẽ được cấp chứng chỉ sành nhạc phương Tây.
Có những vấn nạn vỗ tay khác, đáng nói hơn.
Có lần tôi được nghe kể về nỗi khổ của cán bộ và giảng viên một trường đại học ở Hà Nội ngay trước giờ Tổng thống Hoa Kỳ, khi ấy là Bill Clinton, đến thăm và nói chuyện với sinh viên của trường, năm 2000. Các vị khoa bảng vật lộn cả tiếng đồng hồ với câu hỏi có nên vỗ tay khi nghe Clinton diễn thuyết hay không. Không vỗ tay thì mất lịch sự vì mình là chủ nhà. Vỗ tay lẹt đẹt cũng không ổn. Vỗ quá to và quá dài thì nguy hiểm, vì bài diễn thuyết của ngài Tổng thống nước Mỹ có thể không đi đúng lập trường của Đảng và Nhà nước Việt Nam, không ai lường trước ngài sẽ đề cập vấn đề nhạy cảm nào. Vậy nên vỗ một tràng đều và ngắn. Ngắn là bao nhiêu giây? Vỗ tay tự phát cũng không nên. Tốt nhất là phân công một vị vỗ tay bắt nhịp cho những người khác vỗ và chấm dứt theo. Trách nhiệm là ở cả vị này. Trong giờ phút đối diện với nhiệm vụ xử lí tình huống vỗ tay nan giải ấy, các nhà trí thức không mong gì hơn được xin và nhận một ý kiến chỉ đạo từ trên. Họ chẳng ưa gì sự chỉ đạo và thường xuyên giễu cợt nó sau lưng nó. Nhưng thực ra sự thụ động có lợi hơn người ta tưởng. Lợi thế lớn nhất là không phải chịu một trách nhiệm nào hết.
Trong bộ phim The Autobiography of Nicolae Ceausescu, dựng từ hàng chục ngàn mét phim tư liệu lưu trữ, cảnh Trường Đại học Tổng hợp Bucharest trao bằng tiến sĩ danh dự cho nhà độc tài khiến người xem lạnh toát sống lưng. Giữa không gian uy nghi của viện đại học cổ kính từng đào tạo nên một Eugène Ionesco này, không có gì kệch cỡm hơn sự hiện diện của Ceausescu. Nhưng bức tranh châm biếm bất đắc dĩ ấy khiến cái cười của người xem tắc lại trong cổ họng. Cả ngàn gương mặt hàn lâm, với vô số vầng trán ánh lên vẻ thông tuệ không thể che giấu của tri thức, đồng loạt bày tỏ một sự nghiêm trang thành kính trọn vẹn. Không một cái nhếch mép, không một động tác che miệng thì thào. Và giữa bài diễn thuyết cũng thô thiển như diện mạo và phong thái của nhà lãnh đạo tối cao là những tràng vỗ tay kéo dài, đều như Bắc Hàn diễu binh, không cần ai bắt nhịp. Vỗ tay để sống còn.
© 2012 pro&contra
________________________________________
[1] Berliner Symphoniker không phải là dàn nhạc tồi, song phía Việt Nam đã vô tình hay cố tình cho nó cái hào quang bất hủ của một dàn nhạc khác, Berliner Philharmoniker, với những nhạc trưởng lừng danh trong quá khứ như Furtwängler, Herbert von Karajan, và nhạc trưởng hiện tại là Sir Simon Rattle. Hai năm trước, 12 nghệ sĩ cello của dàn nhạc này đã biểu diễn tại Việt Nam nhân năm hữu nghị Việt-Đức, song sự kiện đó không được báo chí trong nước đặc biệt chú ý.
[2] Ông nhạc trưởng còn hai lần ra dấu cho công chúng vỗ tay khi dàn nhạc chơi bản “Bèo dạt mây trôi“.
[3] Very Unimportant Person

Thót tim vì... tiếng vỗ tay

SGTT.VN - Khán phòng Nhà hát lớn Hà Nội thật sự được hâm nóng trong suốt ba buổi diễn của dàn nhạc giao hưởng tầm cỡ thế giới Berliner Symphoniker: đêm 14, chiều và tối 15.7.
Dàn nhạc giao hưởng Berliner Symphoniker biểu diễn tại Nhà hát lớn Hà Nội. Ảnh: VOV

Những ai sở hữu một tấm vé vào cửa Nhà hát lớn ở một trong ba buổi diễn đều có thể mỉm cười với may mắn nho nhỏ của mình vì chương trình không có vé để bán, chỉ dành cho các khách hàng VIP của một hãng viễn thông lớn.
Nửa đầu của buổi hòa nhạc trôi qua êm ả, với những bản concerto của Chopin và Rachmaninov.
Nhưng đến phần thứ hai của chương trình buổi tối: bản giao hưởng Từ thế giới mới của nhạc sĩ vĩ đại người CH Czech Antonín Dvorák, người yêu nhạc giao hưởng được một phen thót tim cùng các nghệ sĩ bởi... những tiếng vỗ tay của các vị khách mời. Nhạc trưởng người Israel Lior Shambadal của Dàn nhạc giao hưởng Berlin đã giơ tay lên đầy ngạc nhiên khi những tiếng vỗ tay hào hứng vang lên ngay sau khi ông và 66 nhạc công vừa dứt chương đầu tiên của bản giao hưởng, ông xua khẽ hai tay về phía khán giả rồi quay lại dàn nhạc vẻ hơi bối rối.
Nhưng kết thúc chương thứ hai, khi tiếng violin réo rắt vừa mảnh đi như một nốt cứa, như nỗi lòng nhớ quê da diết của một người tha hương, thì tiếng vỗ tay lại vang lên dồn dập, phấn khích. Dàn nhạc lẫn ông nhạc trưởng lừng danh đều khó xử, rất nhiều sinh viên, giáo viên nhạc viện ngồi trên những hàng ghế tận tầng 3 cũng “suỵt” rất khẽ, cùng với những cái lắc đầu.
Kết thúc chương ba, khi những tiếng flute và tiếng kèn tuba chỉ còn ngân rất khẽ, nhiều người đã bắt đầu đặt tay lên ngực, lại thót tim chờ đợi... tiếng vỗ tay. Quả nhiên, tiếng vỗ tay tiếp tục dậy lên như sấm, kèm theo cả tiếng huýt sáo đầy hàm ý khen ngợi (!?). Nhìn nhạc trưởng và dàn nhạc khổ sở vì thứ âm thanh ồn ào phá vỡ khoảng lặng cần thiết của một đêm nhạc giao hưởng, Quyên - một giảng viên trẻ của ĐH Văn hóa nghệ thuật Hà Nội - và người bạn đi cùng thì thầm với nhau: “Ôi, có cần nhiệt tình đến thế này không”.
Chương trình chính kết thúc, trong tiếng vỗ tay cuồng nhiệt, nhạc trưởng ra hiệu cho dàn nhạc tặng khán giả thêm một overture (khúc nhạc mở đầu) quen thuộc, và các khách VIP bắt đầu... vỗ tay theo nhạc, như trong một buổi sinh hoạt văn nghệ tập thể hay một chương trình nhạc trẻ. Nhạc trưởng Shambadal tuyệt vọng đề nghị khán giả ngừng vỗ tay bằng cách điều khiển dàn nhạc chơi chậm và nhỏ lại, tiếng vỗ tay ngừng. Nhưng khi dàn nhạc quay về chơi rộn rã tưng bừng như một overture cần phải thế, tiếng vỗ tay lại rầm rập.
Nhạc sĩ Đặng Hữu Phúc - giảng viên Nhạc viện Hà Nội, người từng làm nhạc cho những bộ phim được giải quốc tế như Mùa ổi và Thời xa vắng - phát biểu khi được hỏi về những tiếng vỗ tay... lạc nhịp giữa các chương trình giao hưởng: “Nghệ thuật nào cũng cần công chúng, nghệ thuật biểu diễn càng cần công chúng và cần tiếng vỗ tay. Nhạc giao hưởng từ gần 20 năm nay không còn là món ăn quá xa xỉ trên bàn tiệc tinh thần của một bộ phận công chúng VN, nhưng đúng là để có được những công chúng nghe nhạc giao hưởng thật sự, vẫn còn cần rất nhiều thời gian và công sức đào tạo”.
Nhưng ông nói thêm: “Dù sao những đêm diễn như thế này cũng là vô cùng quan trọng, đi nghe lần thứ nhất rồi sẽ có lần thứ hai, và rồi cũng đến lúc họ hiểu ra là khi nào cần vỗ tay. Đến lúc đó, đi nghe nhạc sẽ không bị... thót tim nữa”.
Theo Thu Hà (Tuổi Trẻ)